Zapach szarlotki w sklepie nagle przywrócił wspomnienie o babci, która piekła twoje ulubione ciasto. Wąchając strony książek, przypominają nam się chwil z dzieciństwa spędzone z ukochanymi powieściami. Czasem wystarczy pociągnięcie nosem, by niczym przez wehikuł czasu, cofnąć się do wspaniałych momentów. Ale dlaczego zapachy czasami wyzwalają potężne wspomnienia, szczególnie emocjonalne?
Wiemy, że zapach jest najstarszym zmysłem. Wywodzi się z podstawowych zmysłów substancji chemicznych w powietrzu i wodzie – zmysłów, które mają nawet bakterie. Przed wzrokiem lub słyszeniem, a nawet przed dotykiem, istoty ewoluowały, by reagować na otaczające je chemikalia.
Jak działa nasz zmysł węchu?
Kiedy stykamy się z zapachem lub cząsteczkami lotnych substancji dryfujących w powietrzu, neurony tworzące komórki receptorów węchowych wysyłają sygnał do części mózgu zwanej żarówką węchową. Naukowcy odkryli, że około 1000 genów odgrywało rolę w kodowaniu różnych typów receptorów węchowych. Każdy koncentruje się na niewielkim podzbiorze zapachów. Sygnały te są następnie przekazywane do tak zwanych mikroregionów w obrębie opuszki węchowej. W niej różne mikroregiony specjalizują się w odbiorze różnych zapachach. Następnie żarówka węchowa odpowiada za interpretację tych sygnałów na coś, co postrzegamy jako zapachy.
Opuszka węchowa biegnie od nosa do podstawy mózgu i ma bezpośrednie połączenia z ciałem migdałowatym (obszar mózgu odpowiedzialny za przetwarzanie emocji) i hipokampem (obszar związany z pamięcią i poznaniem). Neuronaukowcy sugerują, że to ścisłe fizyczne połączenie między regionami mózgu związane z pamięcią, emocjami i naszym węchem może wyjaśniać, dlaczego nasz mózg uczy się kojarzyć zapachy z pewnymi wspomnieniami emocjonalnymi.
Tak wiele wspomnień opartych na zapachach może być wspomnieniami z dzieciństwa, ponieważ te lata to pierwszy okres, kiedy odczuwamy najwięcej zapachów. Niestety, nie ma jeszcze badań sugerujących, że możemy skorzystać z połączenia między zapachami a pamięcią, aby pomóc sobie w egzaminach.
Zapach może wywoływać wspomnienia lepiej niż wzrok
W przeciwieństwie do innych zwierząt, my, ludzie ewoluowaliśmy, polegając najbardziej na naszym zmysłach wzroku. Zmysł węchu może być jednakważniejszy niż myślisz.
Obszary mózgu odpowiedzialne za zbieranie sygnałów słuchowych i dotykowych (tj. nasze zmysły dźwięku i dotyku) nie mają tego samego bezpośredniego połączenia. To może wyjaśniać, dlaczego zapachy wywołują silniejsze wspomnienia emocjonalne niż nasze inne zmysły.
Niestety zapachy mogą być również silnym wyzwalaczem negatywnych emocji, szczególnie u osób z zespołem stresu pourazowego (PTSD). Naukowcy przeprowadzili trzy kliniczne badania przypadków osób ze zdiagnozowanym PTSD, które doświadczają tego zjawiska. Jeden pacjent często doświadczał niepokojących wspomnień, poczucia winy i mdłości, gdy wąchał olej napędowy. Te mimowolne reakcje były dla niego tak denerwujące, że aktywnie unikał sytuacji, w których mógł poczuć zapach oleju napędowego (jak jazda za ciężarówkami).
Różne osoby mogą mieć bardzo różne reakcje emocjonalne na zapachy o identycznym składzie chemicznym. Istnieją również dowody sugerujące, że to, co wąchamy, wpływa na naszą reakcję na zapach.
Często zapach może być używany jako interesujący czynnik w celach komercyjnych. Pobudzając nasze wspomnienia i przywołując miłe skojarzenia, sprzedawcy mogą nas zachęcić do kupna ich produktu.